نگاهی به تاریخچه و بازسازی آسانسور برج آزادی

سارا آزادی، کابین نیوز – برج آزادی برای بسیاری از ایرانیان فقط یک سازه نیست؛ نمادی از شکوه، هنر، و هویت ملی است. این برج سفید با قوس‌های دل‌انگیز و طرح تلفیقی‌اش، از سال ۱۳۵۰ به قلب تهران جان بخشیده است. اما درون این سازه، بخشی وجود دارد که اغلب بازدیدکنندگان فقط سوارش می‌شوند و از داستان شگفت‌انگیزش بی‌خبرند: آسانسور برج آزادی.

این آسانسور نه‌تنها یک وسیله حمل‌ونقل است، بلکه نماد ارتباط میان معماری و مهندسی پیشرفته در دهه ۵۰ شمسی است. از روز نخست تا امروز، آسانسور برج آزادی بخشی از تجربه بازدید از این اثر تاریخی بوده و همچنان پس از نیم قرن، به حرکت خود ادامه می‌دهد.

بخش اول: تولد یک شاهکار مهندسی؛ از ایده تا اجرا

در سال ۱۳۴۵، زمانی که مسابقه طراحی یادبودی برای جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی برگزار شد، مهندس جوانی به نام حسین امانت با طرحی ترکیبی از معماری ایران باستان و مدرن برنده شد. اما او می‌دانست که اگر این برج قرار است نماد ایران مدرن باشد، باید از فناوری روز جهان نیز بهره ببرد.

در آن دوران، فناوری آسانسور در ایران هنوز در مراحل ابتدایی بود. برای همین تصمیم گرفته شد از یکی از شرکت‌های معتبر اروپایی کمک گرفته شود. در نهایت، شرکت سوئیسی شیندلر (Schindler Group) که در جهان به‌عنوان پیشرو در ساخت آسانسورهای پیشرفته شناخته می‌شد، مسئول طراحی و نصب آسانسورهای برج آزادی شد.

بخش دوم: آسانسور برج آزادی؛ حرکت در مسیر غیرممکن

برج آزادی ساختاری منحنی و قوسی دارد. این موضوع باعث شد نصب آسانسورهای معمولی که به‌صورت عمودی حرکت می‌کنند، ممکن نباشد. مهندسان شیندلر با الهام از طرح‌های صنعتی خاص، سیستمی طراحی کردند که در آن آسانسور به‌صورت مورب و قوسی حرکت کند تا مسیر حرکتی آن با شیب برج هم‌راستا شود.

این طراحی به معنای خلق یکی از نادرترین آسانسورهای مورب جهان بود. در آن زمان، تنها چند پروژه مشابه در ژاپن و اروپا اجرا شده بود. نصب چنین سیستمی در ایران دهه ۱۳۵۰، نمادی از پیشرفت فنی کشور به شمار می‌رفت.

مشخصات فنی اولیه

در جدول زیر، می‌توانید مشخصات فنی اولیه آسانسور برج آزادی را مطالعه کنید:

• نوع سیستم: کششی (Traction)
• تعداد آسانسورها: ۲ دستگاه قرینه در یال‌های شرقی و غربی برج
• ظرفیت کابین: ۶ تا ۷ نفر
• مسیر حرکت: مورب با زاویه تقریبی ۱۴ درجه نسبت به محور عمودی
• کنترلر: سیستم رله‌ای مکانیکی
• سرعت حرکت: حدود ۲٫۵ متر بر ثانیه

هر کابین درون یک شفت فولادی با ریل‌های خاص حرکت می‌کرد که کاملاً با قوس برج هماهنگ بود. در مسیر بالا رفتن، بازدیدکننده به‌تدریج از فضای زیرزمین موزه به بخش میانی برج می‌رسید، جایی که می‌توانست چشم‌اندازی از نور و بتن سفید را از پشت پنجره کابین ببیند.

بخش سوم: تجربه‌ای متفاوت از صعود

یکی از دلایل جذابیت بازدید از برج آزادی، تجربه سوار شدن در همین آسانسور است. برخلاف دیگر آسانسورها که فقط عمودی حرکت می‌کنند، این آسانسور حس حرکت در مسیر منحنی را منتقل می‌کند.

حرکت نرم و زاویه‌دار آن در میان سازه سنگی، تجربه‌ای ترکیبی از معماری و مهندسی است که بازدیدکننده را به قلب برج می‌برد.

در بخش بالایی برج، آسانسور تا طبقه چهارم حرکت می‌کند و بازدیدکنندگان باقی مسیر را با پله‌های کوتاه به سکوی دید باز در ارتفاع ۳۹٫۵ متری می‌رسند. از آنجا، چشم‌انداز وسیع تهران در زیر پای آن‌ها گسترده می‌شود؛ از میدان آزادی گرفته تا دامنه البرز.

بخش چهارم: دوران طلایی (۱۳۵۰ تا دهه ۱۳۶۰)

در سال‌های ابتدایی، آسانسور برج آزادی یکی از مدرن‌ترین تجهیزات شهری ایران بود. نگهداری آن به‌صورت منظم انجام می‌شد و کارشناسان شیندلر هر چند ماه برای بازرسی فنی به تهران می‌آمدند.
این آسانسور نماد دقت، ایمنی و فناوری اروپایی بود. در این دوران، بازدید از برج برای مردم تهران نوعی تجربه مدرن و افتخارآمیز محسوب می‌شد.

بخش پنجم: دوران فرسودگی و چالش (دهه ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰)

پس از انقلاب و در دوران تحریم، دسترسی به قطعات اصلی آسانسور شیندلر قطع شد. مهندسان ایرانی تلاش کردند با استفاده از قطعات مشابه، سیستم را سرپا نگه دارند. اما رله‌ها، کابل‌ها و موتور قدیمی به‌مرور دچار فرسودگی شدند.

در برخی دوره‌ها، آسانسورها از کار می‌افتادند و بازدید از طبقات بالایی فقط از طریق پله ممکن بود. این وضعیت هم تجربه گردشگران را تحت‌تأثیر قرار داد و هم نگهداری برج را دشوار کرد.

گزارش‌ها نشان می‌داد در آن زمان خرابی‌های پی‌درپی، یکی از دلایل اصلی محدود شدن ساعات بازدید از برج بوده است. در نتیجه، نیاز به بازسازی اساسی احساس می‌شد.

بخش ششم: پروژه بزرگ بازسازی و نوسازی (۱۳۸۸ تا ۱۳۹۰)

در اواخر دهه ۱۳۸۰، طرح نوسازی جامع برج آزادی آغاز شد. یکی از بخش‌های اصلی این پروژه، بازسازی کامل آسانسورهای برج آزادی بود.

هدف، بازگرداندن عملکرد اصلی آسانسور همراه با ارتقای فناوری و ایمنی بود، بدون آنکه به ساختار تاریخی برج آسیب برسد.

مهم‌ترین تغییرات در بازسازی:

• نصب سیستم کنترل میکروپروسسوری: سیستم رله‌ای قدیمی جای خود را به تابلو فرمان دیجیتال با قابلیت برنامه‌ریزی و کنترل هوشمند داد.
• تعویض موتور و گیربکس: موتورهای فرسوده با مدل‌های جدید و کم‌مصرف‌تر جایگزین شدند.
• حرکت نرم (VVVF): درایو فرکانس متغیر به آسانسور اضافه شد تا شتاب و توقف نرم‌تری داشته باشد.
• بهسازی کابین و دکور: دیواره‌ها با آلومینیوم براق و نور مخفی بازطراحی شدند تا با فضای داخلی برج هماهنگ باشند.
• افزودن سیستم ایمنی جدید: ترمزهای اضطراری، گاورنر سرعت و سنسورهای دما برای پیشگیری از خطرات احتمالی نصب شدند.

بازسازی آسانسور بیش از یک سال طول کشید و حاصل آن، بازگشت دوباره یک فناوری تاریخی به کارکرد اصلی خود بود.

بخش هفتم: مقایسه آسانسور برج آزادی با دیگر برج‌ها

در نگاه اول ممکن است آسانسور برج آزادی را با آسانسور برج میلاد یا برج‌های مدرن دیگر مقایسه کنیم، اما واقعیت این است که طراحی آن از اساس متفاوت است.

این مقایسه نشان می‌دهد آسانسور برج آزادی، با وجود قدمت، هنوز از لحاظ طراحی یکی از خاص‌ترین آسانسورهای کشور محسوب می‌شود.

بخش هشتم: نقش آسانسور در جذب گردشگر

در عصر حاضر، گردشگری تجربه‌محور اهمیت زیادی دارد. یعنی بازدیدکننده تنها به دنبال دیدن نیست، بلکه می‌خواهد احساس و تجربه‌ای خاص داشته باشد.

آسانسور برج آزادی دقیقاً چنین نقشی دارد. حرکت مورب، نور ملایم داخل کابین و صدای نرم موتور، حس سفر به درون تاریخ را منتقل می‌کند.

به همین دلیل، بسیاری از گردشگران خارجی در بازدید از برج، از سوار شدن در این آسانسور به عنوان بخشی از «تجربه تهران» یاد می‌کنند.

بخش نهم: نگهداری امروز و برنامه‌های آینده

در حال حاضر، آسانسور برج آزادی تحت نظارت سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و با همکاری شرکت‌های تخصصی آسانسور داخلی نگهداری می‌شود.
بازرسی ماهانه، تست سیستم ترمز، سیم‌بکسل و تابلو فرمان به‌صورت منظم انجام می‌شود.

در طرح‌های آینده، قرار است سیستم هوشمند پایش وضعیت (IoT) نصب شود تا هرگونه خطا یا لرزش غیرعادی بلافاصله گزارش شود.
همچنین پیشنهاد شده است بخش موتورخانه قدیمی برج به عنوان موزه مهندسی برج آزادی برای بازدید عموم بازگشایی شود تا مردم بتوانند از نزدیک تاریخچه فنی این سازه را ببینند.

بخش دهم: آسانسور برج آزادی؛ پیوندی میان گذشته و آینده

در نهایت، آسانسور برج آزادی فقط یک سازه مکانیکی نیست. این آسانسور روایتگر بخشی از تاریخ معاصر ایران است — داستانی از همکاری بین‌المللی، چالش‌های تحریم، و نبوغ مهندسان ایرانی در بازسازی فناوری.

امروز، این آسانسور نه‌تنها بازدیدکنندگان را از زمین به آسمان می‌برد، بلکه پلی است میان گذشته و آینده؛ میان هنر و صنعت؛ میان افتخار ملی و تجربه مدرن.

جمع بندی

آسانسور برج آزادی را می‌توان یکی از زیباترین نمونه‌های تعامل معماری و مهندسی دانست. این آسانسور با طراحی خاص مورب، بیش از پنج دهه است که بخشی از هویت بصری و فنی برج محسوب می‌شود.

از موتورهای سوئیسی دهه ۵۰ تا کنترلرهای دیجیتال امروزی، از رله‌های مکانیکی تا تابلوهای هوشمند، مسیر تکامل این آسانسور، مسیر پیشرفت فناوری در ایران را بازتاب می‌دهد.

و شاید مهم‌تر از همه، این واقعیت است که آسانسور برج آزادی هنوز هم با همان اصالت و شکوه، بازدیدکنندگان را به بالاترین نقطه تهران می‌رساند؛ جایی که می‌توان از فراز تاریخ، آینده را تماشا کرد.