نعیمه گلی، کابین نیوز – حادثه‌ی یازده سپتامبر نقطه‌ی عطفی در تاریخ طراحی و مهندسی ساختمان‌ها بود. در این واقعه، دشواری خروج هزاران نفر از برج‌های دوقلو از طریق پله‌ها، ضعف سیستم‌های سنتی تخلیه را آشکار ساخت و بحثی تازه در مهندسی ایمنی بناها پدید آورد. از دل آن فاجعه، ایده‌ی استفاده‌ی کنترل‌شده از آسانسورها برای تخلیه اضطراری آسانسور زاده شد؛ ایده‌ای که قوانین و استانداردهای جدیدی را در صنعت ساخت‌وساز جهان ایجاد کرد. مقاله‌ی حاضر با تحلیل فنی، روان‌شناختی و مدیریتی این تحولات، به بررسی فرآیند شکل‌گیری قوانین عملیات تخلیه ساکنین (OEO) و آثار آن بر معماری و فناوری ساختمان‌های بلندمرتبه می‌پردازد.
طی دهه‌های گذشته، مفهوم ایمنی در ساختمان‌ها از سطحی محدود به تجهیزات آتش‌نشانی و خروج اضطراری، به سیستمی چندبعدی تبدیل شده است که روان‌شناسی انسان، فناوری هوشمند، و مدیریت بحران را نیز دربر می‌گیرد. حادثه‌ی یازده سپتامبر، که در آن هزاران انسان در میان دود و آتش و ازدحام گرفتار شدند، نشان داد تکیه‌ی صرف بر راه‌پله‌ها در شرایط بحرانی، کافی نیست. در چنین موقعیت‌هایی، پله‌ها به گردنه‌هایی باریک و کند تبدیل می‌شوند که جریان خروج را مختل می‌کنند.
پژوهش‌های پس از این فاجعه، مهندسان را به سمت بازنگری در سیستم‌های حمل‌ونقل عمودی هدایت کرد. در نگاه سنتی، استفاده از آسانسور در شرایط اضطراری، به‌ویژه هنگام آتش‌سوزی، ممنوع بود. اما تجربه نشان داد که اگر ساختار آسانسور به‌درستی مقاوم‌سازی شود و کنترل هوشمند داشته باشد، می‌تواند به‌عنوان راهی سریع و ایمن برای خروج عمل کند. بدین ترتیب، مفهوم تخلیه اضطراری آسانسور به یکی از محورهای اصلی اصلاح استانداردهای بین‌المللی ساختمان تبدیل شد.
در این مقاله، سیر تحول این رویکرد، ابعاد فنی آن، چالش‌های روان‌شناختی ساکنان، و آثار اجتماعی و اقتصادی اجرای چنین سیستم‌هایی تحلیل می‌شود.
پیشینه و مبانی نظری تخلیه اضطراری
تحول رویکردها در استفاده از آسانسور هنگام بحران، داستان عبور از ترس به‌سوی مهندسی مبتنی بر داده و تجربه است. متن پیش‌رو به ریشه‌های این تغییر می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه یک تابوی قدیمی جای خود را به استانداردهای نوین تخلیه اضطراری داده است.
1. مفهوم تخلیه در بحران
تخلیه به معنای انتقال سریع و ایمن افراد از محیط خطر به مکانی امن است. در ساختمان‌های بلند، تخلیه به دلیل محدودیت فضا، ازدحام، و تأخیر حرکتی انسان، از پیچیدگی بالایی برخوردار است. در گذشته، استانداردهای بین‌المللی توصیه می‌کردند در صورت وقوع آتش‌سوزی، از آسانسورها استفاده نشود. دلیل این امر خطر قطع برق، نفوذ دود به چاه آسانسور، یا گیرکردن افراد در کابین بود.
اما پس از یازده سپتامبر، تحلیل‌گران به این نتیجه رسیدند که این ممنوعیت مطلق، در واقع می‌تواند به افزایش تلفات منجر شود. در ساختمان‌هایی با بیش از پنجاه طبقه، پایین آمدن از پله‌ها برای افراد مسن، بیماران یا حتی نیروهای امدادی، ممکن است بیش از نیم ساعت زمان ببرد؛ زمانی که در شرایط آتش‌سوزی یا تخریب سازه، بسیار حیاتی است.
۲. تغییر رویکرد پس از فاجعه یازده سپتامبر
یازده سپتامبر دروازه‌ای بود به دنیایی جدید از مهندسی ایمنی. در این فاجعه، برخی آسانسورها تا دقایق آخر فعال بودند، اما به دلیل ترس و دستورهای عمومی، کمتر کسی از آن‌ها استفاده کرد. پس از این حادثه، گروه‌های مهندسی از جمله انجمن ملی حفاظت در برابر آتش (NFPA) و شرکت‌های بزرگ آسانسورسازی مانند شیندلر و اوتیس، پروژه‌ای جهانی را آغاز کردند تا امکان استفاده‌ی ایمن از آسانسور در شرایط اضطراری بررسی شود.
نتیجه‌ی سال‌ها پژوهش، تدوین مجموعه‌ای از استانداردها با نام «عملیات تخلیه ساکنین» یا OEO بود. این دستورالعمل‌ها نه‌تنها شامل جنبه‌های فنی، بلکه روانی و مدیریتی نیز می‌شدند. از جمله نوآوری‌های OEO می‌توان به تقویت شفت آسانسور در برابر آتش و آب، طراحی لابی‌های مقاوم به دود، سیستم‌های هوشمند هدایت ساکنان، و ارتباطات صوتی مستقیم با کنترل مرکزی اشاره کرد.
تحلیل فنی و مهندسی سیستم‌های تخلیه اضطراری آسانسور
طراحی و بهره‌گیری از آسانسور به‌عنوان مسیر تخلیه اضطراری، تنها با افزودن چند حسگر و یک منبع برق پشتیبان محقق نمی‌شود؛ پشت آن یک معماری دقیق ایمنی نهفته است. این نوشتار نگاهی مهندسی و فنی به اصولی دارد که آسانسور را از یک فضای پرخطر به مسیر قابل‌اعتماد نجات تبدیل می‌کنند.
۱. مقاوم‌سازی سازه‌ای و الکتریکی
یکی از نخستین گام‌ها در اجرای تخلیه اضطراری آسانسور، تقویت چاه و کابین در برابر حرارت است. شفت آسانسور باید به گونه‌ای طراحی شود که در برابر دمای بالای هزار درجه‌ی سانتی‌گراد حداقل به‌مدت دو ساعت مقاومت کند. این امر با استفاده از مصالح نسوز و پوشش‌های سرامیکی ویژه انجام می‌شود.
از نظر الکتریکی نیز، تأمین برق اضطراری نقش کلیدی دارد. سیستم باید دارای منبع تغذیه‌ی پشتیبان باشد تا در صورت قطع برق، آسانسور همچنان برای خروج فعال بماند. این سیستم معمولاً از طریق ژنراتورهای گازی یا باتری‌های لیتیومی پرظرفیت پشتیبانی می‌شود.
۲. تهویه و کنترل دود
دود یکی از عوامل اصلی مرگ در آتش‌سوزی‌هاست. طراحی جدید آسانسورهای تخلیه شامل سیستم تهویه‌ی فشار مثبت است تا از ورود دود به چاه جلوگیری کند. در کنار آن، حسگرهای هوشمند سطح اکسیژن و دما را کنترل می‌کنند و در صورت خطر، مسیر جایگزین پیشنهاد می‌دهند.
بیشتر بخوانید:
- موزه‌ای متحرک در قلب شهر؛ آینده‌نگری در بازآفرینی آسانسور شهرداری اشویل
- سفری به اعماق زمین: نوآوری در آسانسورهای ساختمان‌های بلندمرتبه
- نگاهی نو به پله‌برقی: طرح‌های نوآورانه طراحي شیشه
۳. سامانه‌های هدایت و ارتباط انسانی
یکی از نوآوری‌های چشمگیر در تخلیه اضطراری آسانسور، جایگزینی آژیرهای پرصدای قدیمی با پیام‌های صوتی واضح و هدفمند است. در این روش، سیستم مرکزی از طریق بلندگوهای داخلی ساختمان، مسیر و زمان‌بندی حرکت آسانسور را اعلام می‌کند. این تغییر از جنبه‌ی روانی بسیار مؤثر است؛ زیرا آرامش نسبی در میان ساکنان ایجاد می‌کند و از رفتارهای شتاب‌زده جلوگیری می‌نماید.
ابعاد روان‌شناختی و اجتماعی
در بسیاری از بحران‌ها، واکنش انسان‌ها تعیین‌کننده‌تر از ویژگی‌های فنی سیستم است. ترس از گیر افتادن در آسانسور یا باورهای قدیمی درباره خطرناک بودن آن، همچنان در ذهن بسیاری از مردم وجود دارد. بنابراین، اجرای قوانین تخلیه اضطراری آسانسور نیازمند آموزش عمومی و اعتمادسازی است.
تحقیقات نشان داده‌اند که وقتی افراد پیش از حادثه با روند عملکرد آسانسورهای اضطراری آشنا باشند، همکاری بهتری در زمان بحران دارند. به همین دلیل، در برخی کشورها مانورهای آموزشی در برج‌ها برگزار می‌شود تا ساکنان بیاموزند چگونه در هنگام هشدار، به لابی‌های مشخص مراجعه کنند و طبق پیام‌های سیستم، سوار آسانسور شوند.
تحلیل اقتصادی و مدیریتی
اجرای چنین سیستم‌هایی هزینه‌بر است. تقویت سازه‌ها، نصب سامانه‌های هوشمند و تأمین برق اضطراری نیاز به سرمایه‌گذاری قابل توجهی دارد. با این حال، از دیدگاه اقتصادی، این سرمایه‌گذاری با کاهش خسارت جانی و مالی در بلندمدت توجیه‌پذیر است.
در کشورهایی که این قوانین اجرا شده‌اند، بیمه‌های ساختمانی نیز تخفیف‌هایی برای بناهایی با سیستم تخلیه اضطراری آسانسور در نظر گرفته‌اند. این امر نشان می‌دهد که بازار نیز به‌تدریج اهمیت این فناوری را درک کرده است.
آینده‌ی فناوری و استانداردها
جهت‌گیری فعلی صنعت ساختمان به سوی هوشمندسازی و پایداری است. در آینده، آسانسورها نه‌تنها برای جابه‌جایی عمودی، بلکه برای مدیریت بحران نیز نقش ایفا خواهند کرد. فناوری‌های نوینی مانند هوش مصنوعی، حسگرهای پیش‌بینی حرارت و الگوریتم‌های مدیریت جمعیت، می‌توانند سیستم‌های تخلیه را کارآمدتر کنند.
به‌عنوان نمونه، برخی شرکت‌ها در حال توسعه‌ی آسانسورهایی هستند که مسیر تخلیه را بر اساس تراکم جمعیت در هر طبقه تنظیم می‌کنند. بدین معنا که آسانسور به‌صورت خودکار به طبقات دارای بیشترین تعداد افراد گرفتار اولویت می‌دهد. این سطح از هوشمندی، آینده‌ی واقعی تخلیه اضطراری آسانسور خواهد بود.
کلام پایانی
حادثه‌ی یازده سپتامبر، نقطه‌ی آغاز تفکری نو در مهندسی ایمنی بود. از دل آن فاجعه، قانونی زاده شد که نشان می‌دهد فناوری، اگر به‌درستی هدایت شود، می‌تواند حتی در تاریک‌ترین لحظات، ابزار نجات باشد. قوانین OEO و توسعه‌ی سیستم‌های تخلیه اضطراری آسانسور نماد همزیستی انسان و ماشین در برابر خطرند.
امروزه، آسانسور دیگر تنها وسیله‌ای برای رفاه نیست؛ بلکه به شریان حیاتی ایمنی در بحران تبدیل شده است. هرچند هزینه‌ی اجرای این فناوری‌ها بالاست، اما ارزش هر جان نجات‌یافته، از هر سرمایه‌گذاری فراتر می‌رود. آینده‌ی شهرهای بلندمرتبه به تلفیق مهندسی، آموزش و اعتماد وابسته است. درک این واقعیت، گامی است در جهت ساخت شهری ایمن‌تر، انسانی‌تر و هوشمندتر.
منبع:
https://elevatorworld.com/news/daily-news/elevator-oeo-code-borne-of-tragedy-of-9-11/
